Trong bối cảnh chi phí thức ăn chăn nuôi ngày càng tăng cao, việc tìm kiếm và tối ưu hóa các nguồn nguyên liệu sẵn có, giá thành thấp nhưng giàu dinh dưỡng là ưu tiên hàng đầu của bà con nông dân. Bã đậu nành (hay bã đậu phụ) nổi lên như một giải pháp kinh tế tuyệt vời. Với hàm lượng protein thô có thể đạt từ 20% đến 25% ở dạng tươi (tương đương khoảng 1,5 kg thức ăn tinh từ 10 kg bã tươi), bã đậu nành là nguồn protein thực vật chất lượng cao, dễ tiêu hóa và đặc biệt phù hợp với gia cầm, nhất là gà.
Tuy nhiên, bã đậu nành tươi có nhược điểm là hàm lượng nước cao, dễ hư hỏng, chứa một số chất kháng dinh dưỡng (như trypsin inhibitors) và đặc biệt là gây mùi hôi khó chịu. Để khắc phục các vấn đề này và tối đa hóa giá trị dinh dưỡng, quy trình ủ bã đậu nành lên men bằng chế phẩm vi sinh là phương pháp được các chuyên gia khuyến nghị rộng rãi. Quá trình lên men không chỉ kéo dài thời gian bảo quản mà còn giúp thủy phân các chuỗi protein lớn thành các axit amin dễ hấp thụ, đồng thời sản sinh ra các vitamin nhóm B có lợi cho gà.
Bài viết này sẽ đi sâu phân tích lợi ích khoa học của ủ bã đậu nành cho gà ăn, giới thiệu hai quy trình ủ bã đậu nành tiên tiến và hiệu quả nhất – bao gồm phương pháp ủ ướt truyền thống và phương pháp ủ khô/khử mùi hôi bằng chế phẩm EM (Effective Microorganisms), giúp bà con chăn nuôi tiết kiệm chi phí, nâng cao chất lượng đàn gà.
Lợi ích không thể thay thế của bã đậu nành trong khẩu phần ăn của gà
Bã đậu nành sau khi được chế biến và lên men đúng cách mang lại nhiều lợi ích vượt trội, khiến nó trở thành nguyên liệu không thể thiếu trong khẩu phần ăn hiện đại của gia cầm:
Nguồn protein thực vật dồi dào và tiết kiệm
Theo SV388, bã đậu nành là nguồn cung cấp protein thực vật tuyệt vời. Mặc dù protein trong bã tươi được coi là “chất lượng thấp hơn” so với protein tinh chất (bột đậu nành đã qua xử lý nhiệt), nhưng nó vẫn rất quý giá. Quan trọng hơn, thông qua quá trình lên men bằng vi sinh vật, các protein này được chuyển hóa thành các chuỗi peptide ngắn và axit amin tự do, tăng cường khả năng tiêu hóa và hấp thụ protein lên đến 15-20% so với việc cho ăn tươi.
Cung cấp dưỡng chất đa dạng
Bên cạnh protein, bã đậu nành còn chứa nhiều dưỡng chất quan trọng khác cho sự phát triển của gà, bao gồm: Kali, Nitơ (ở dạng đạm), một lượng tinh bột còn sót lại, và một số khoáng chất vi lượng. Đặc biệt, quá trình lên men còn giúp tăng tổng hợp Vitamin nhóm B (B1, B2, B12), là những vitamin thiết yếu cho quá trình chuyển hóa năng lượng và thần kinh ở gia cầm.
Cải thiện sức khỏe đường ruột và tiêu hóa
Các chế phẩm vi sinh hoạt tính (như Lactobacillus, nấm men) được sử dụng trong quá trình ủ đóng vai trò như Probiotics tự nhiên. Khi gà ăn bã đậu nành đã ủ, các vi khuẩn có lợi này sẽ đi vào đường ruột, giúp cân bằng hệ vi sinh, ức chế vi khuẩn có hại (như E.coli, Salmonella) và cải thiện hiệu suất tiêu hóa. Điều này giúp gà hấp thụ thức ăn tốt hơn, giảm tỷ lệ mắc bệnh tiêu chảy.
Giảm chi phí chăn nuôi
Đây là lợi ích thiết thực nhất. Bã đậu nành là sản phẩm phụ của quá trình sản xuất đậu phụ, sữa đậu nành, thường có giá thành rất thấp, thậm chí có thể thu gom miễn phí. Việc sử dụng bã đậu nành đã ủ để thay thế một phần đáng kể thức ăn công nghiệp giúp bà con nông dân tiết kiệm đáng kể chi phí, từ đó tối ưu hóa lợi nhuận.
Phương pháp ủ bã đậu nành ướt bằng men vi sinh hoạt tính
Theo như những người quan tâm câu lạc bộ đá gà được biết, phương pháp ủ ướt là phương pháp phổ biến, thích hợp với quy mô chăn nuôi nhỏ và vừa, hoặc khi muốn sử dụng ngay lập tức sau quá trình lên men ngắn. Phương pháp này tận dụng độ ẩm tự nhiên của bã đậu nành.
Chuẩn bị nguyên liệu (Ví dụ cho 100 kg bã đậu nành):
- Bã đậu nành tươi: 100 kg
- Men vi sinh hoạt tính (dạng bột hoặc lỏng chuyên dụng): 0.5 kg (Tùy theo loại men, có thể điều chỉnh)
- Nước sạch (không nhiễm mặn, sắt, phốt pho): 100 – 120 lít (Tỷ lệ ủ khoảng 1:1, bã: nước)
- Mật rỉ đường (Tùy chọn, để kích hoạt men): 1-2 kg
- Thùng/bồn ủ sạch, có nắp đậy kín.
Các bước tiến hành ủ bã đậu nành ướt
Quy trình này cần đảm bảo môi trường yếm khí (không có oxy) để vi khuẩn hoạt động hiệu quả:
Bước 1: Chuẩn bị dung dịch men gốc
Hòa tan 0.5 kg men vi sinh hoạt tính và khoảng 4 kg bã đậu nành (lấy từ tổng số 100 kg) vào 100 lít nước sạch (hoặc lượng nước ít hơn/nhiều hơn tùy vào độ ẩm bã). Có thể thêm 1 kg mật rỉ đường để “đánh thức” và tăng cường hoạt tính của men. Khuấy đều hỗn hợp và để trong khoảng 1-2 giờ ở nhiệt độ phòng để men được hoạt hóa hoàn toàn.
Bước 2: Trộn và ngâm ủ
Lượng bã đậu nành còn lại được trộn sơ qua để tách rời các cục bã. Sau đó, đổ từ từ số bã đậu nành còn lại vào thùng chứa dung dịch men gốc. Quan trọng: Phải đảm bảo nước men ngập hoàn toàn bề mặt bã đậu nành. Nếu thấy chưa đủ, cần bổ sung thêm nước sạch. Trước khi đổ bã vào, cần khuấy đều lại dung dịch men.
Bước 3: Lên men và đậy kín
Để miệng thùng/bồn hở khoảng 4-6 giờ đầu tiên (giai đoạn lên men hiếu khí ban đầu) sau đó tiến hành đậy kín nắp thùng. Việc đậy kín sẽ tạo môi trường yếm khí, thúc đẩy quá trình lên men axit lactic và bảo quản.
Bước 4: Kiểm tra và sử dụng
Thời gian lên men phụ thuộc vào nhiệt độ môi trường:
- Nhiệt độ cao (>30^{\circ}C – Mùa hè): Thời gian ủ khoảng 24 giờ.
- Nhiệt độ thấp (\le 30^{\circ}C – Mùa đông/Mùa mát): Thời gian ủ từ 24 – 48 giờ.
Dấu hiệu đạt chuẩn: Bã đậu nành sẽ có mùi thơm dịu, chua nhẹ (chua ngọt), không còn mùi hôi tanh khó chịu của bã tươi. Khi đạt chuẩn, có thể lấy ra sử dụng dần, giữ phần còn lại được đậy kín trong thùng.
Phương pháp ủ khô và khử mùi hôi bằng chế phẩm EM
Phương pháp ủ khô/bán khô sử dụng chế phẩm EM (Emic, Emzeo) là phương pháp hiện đại, giúp giảm hàm lượng nước, tăng khả năng bảo quản và khử mùi hôi hiệu quả hơn. Đây là phương pháp lý tưởng cho việc ủ số lượng lớn và dùng lâu dài.
Chuẩn bị nguyên liệu (Ví dụ cho 40 kg bã đậu nành):
- Bã đậu nành tươi (đã vắt bớt nước): 40 kg
- Chế phẩm vi sinh EMIC: 2 gói (400g)
- Mật rỉ đường: 500g
- Nước sạch: 4 lít
- Chế phẩm khử mùi EMZEO (Tùy chọn, để rắc bề mặt)
Các bước tiến hành ủ bã đậu nành khô/khử mùi
Bước 1: Pha dung dịch hoạt hóa
Hòa tan 500g mật rỉ đường với 4 lít nước sạch. Sau đó, cho 2 gói chế phẩm EMIC vào dung dịch này. Khuấy đều để các vi sinh vật được hoạt hóa. Mật rỉ đường là nguồn Carbon (thức ăn) lý tưởng cho vi sinh vật.
Bước 2: Trộn hỗn hợp
Trải đều 40 kg bã đậu nành ra sàn sạch. Tưới từ từ dung dịch hoạt hóa ở Bước 1 lên bã đậu nành. Đảo liên tục và thật đều tay cho đến khi hỗn hợp đạt độ ẩm khoảng 60-65% (nắm chặt thấy nước rỉ ra khe tay là đạt). Tránh để hỗn hợp quá ướt.
Bước 3: Đóng gói và ủ kín
Cho hỗn hợp đã trộn vào thùng hoặc bao tải và nén chặt. Rắc một lớp mỏng chế phẩm khử mùi EMZEO lên bề mặt nếu cần để ngăn ngừa nấm mốc và kiểm soát mùi. Đậy kín hoặc buộc chặt miệng bao để tạo môi trường yếm khí tuyệt đối.
Bước 4: Kiểm tra và bổ sung (Áp dụng cho ủ lâu dài)
Quá trình lên men cơ bản có thể mất từ 3-7 ngày. Nếu muốn ủ lâu dài để tăng chất lượng, sau khoảng 1 tháng ủ ban đầu, có thể bổ sung thêm nguyên liệu kích hoạt mới (pha 20 lít nước + 1.5 gói EMIC/EMZEO + 600g mật rỉ đường) và trộn đều. Đóng gói và ủ kín thêm khoảng 15 ngày. Khi bã đậu nành nở nhẹ, có màu vàng nhạt hoặc nâu nhạt và mùi thơm đặc trưng của men, tức là đã đạt tiêu chuẩn để sử dụng.
Cách sử dụng bã đậu nành đã ủ an toàn và hiệu quả
Liều lượng khuyến nghị
Bã đậu nành đã ủ lên men có thể được dùng để thay thế khoảng 10% đến 20% lượng thức ăn tinh/thức ăn công nghiệp trong khẩu phần hàng ngày của gà. Nên trộn bã đậu nành đã ủ với các thành phần khác như cám gạo, bột ngô, hoặc rau xanh băm nhỏ trước khi cho gà ăn.
- Gà con (dưới 1 tháng tuổi): Chỉ nên cho ăn với lượng rất nhỏ hoặc không nên cho ăn, vì hệ tiêu hóa của gà con còn non yếu.
- Gà thịt (từ 1.5 tháng tuổi trở lên): Có thể cho ăn 10-15% tổng khẩu phần.
- Gà đẻ: Có thể cho ăn 15-20% tổng khẩu phần, giúp tăng cường protein và chất béo có lợi cho việc đẻ trứng.
Lưu ý quan trọng khi ủ và sử dụng
- Nguồn gốc bã: Chỉ sử dụng bã đậu nành tươi, không bị mốc, không có mùi lạ.
- Nhiệt độ: Đảm bảo quá trình ủ diễn ra ở nhiệt độ thích hợp (từ 25^{\circ}C đến 35^{\circ}C là tối ưu cho hầu hết các chủng vi sinh).
- Độ ẩm: Độ ẩm lý tưởng là 60-65%. Quá khô men không hoạt động, quá ướt dễ bị nhũn và gây thối rữa thay vì lên men.
- Bảo quản: Bã đậu nành đã ủ đạt chuẩn có thể bảo quản trong môi trường yếm khí kín (tránh ánh nắng) từ 3 đến 6 tháng. Khi lấy ra sử dụng, chỉ nên lấy một lượng vừa đủ và đậy kín phần còn lại.
- Kiểm tra mùi: Nếu bã đậu nành có mùi hôi, mùi thối, mùi nấm mốc hoặc chuyển màu lạ, tuyệt đối không được cho gà ăn vì có thể gây ngộ độc.
Hướng dẫn của chuyên gia về cách xử lý bã đậu nành cho gà ăn
PGS.TS Trương Văn Dung đã từng hướng dẫn một quy trình cụ thể cho việc ủ bã đậu nành, với tỉ lệ và thời gian ủ tối ưu:
- Tỷ lệ chuẩn (Cơ bản): Để lên men 100 kg bã đậu nành, cần 0.5 kg men vi sinh hoạt tính.
- Bước hoạt hóa: Hòa tan 0.5 kg men và 4 kg bã đậu nành (lấy từ tổng số) vào 100 lít nước sạch (đảm bảo chất lượng nước). Khuấy đều và để yên trong 1 giờ để men được kích hoạt.
- Bước trộn: Đổ số bã đậu nành còn lại vào thùng, trộn sơ qua rồi đổ từ từ nước men đã hoạt hóa vào. Đảm bảo nước men ngập bề mặt bã.
- Thời gian ủ:
- Nhiệt độ \ge 30^{\circ}C: Khoảng 24 giờ.
- Nhiệt độ < 30^{\circ}C: Từ 24 – 48 giờ.
- Dấu hiệu thành công: Thức ăn có mùi thơm mát, vị chua ngọt nhẹ.
Quy trình này nhấn mạnh tính khoa học và cần thiết của việc sử dụng men vi sinh, cũng như tầm quan trọng của việc kiểm soát nhiệt độ để đảm bảo chất lượng lên men đạt chuẩn.
Ủ bã đậu nành cho gà ăn là một “siêu thực phẩm” giá rẻ, giàu protein và Probiotics, mang lại hiệu quả kinh tế rõ rệt trong chăn nuôi gà. Bằng cách áp dụng một trong hai quy trình ủ chi tiết (ủ ướt bằng men hoạt tính hoặc ủ khô bằng chế phẩm EM) đã được giới thiệu, bà con nông dân có thể dễ dàng chuyển hóa nguồn nguyên liệu thô dễ hỏng thành thức ăn chất lượng cao, dễ bảo quản, giúp tăng cường sức khỏe đường ruột, giảm chi phí và nâng cao năng suất đàn gà.
